روح انسان پرتوى از جلوه نورانى خداست. از اين‏رو، ميل روح به منشأ و كانون هستى، گرايشى طبيعى و فطرى است. انسان به هنگام دعا و نيايش، به درك و پذيرش موقعيت الهى خويش در هستى و خواهش و كشش روح به اتصال و ارتباط با خداى هستى مى‏رسد. دعا حالت بيدارى و هوشيارى كامل و بينايى تام نسبت به خداست، به گونه‏اى كه فرد بدون هيچ شك و ترديدى عاشقانه به سوى محبوب رو مى‏آورد و بر خلاف مواقع ديگر، از محسوسات، شنيدنى‏ها و ديدنى‏هاى ديگر غافل است.
قرآن و فهم آن نيز زمينه همدلى، همزبانى و همدردى را مى‏طلبد و اين زمينه در يك فضاى آكنده از محبت و عشق مى‏تواند وجود پيدا كند. پس مى‏توان گفت: زبان قرآن همان زبان عشق است؛ زيرا قرآن، پيام خداى معشوق به انسان‏هاى عاشق است. متعالى‏ترين جلوه‏هاى قلبى هر انسان نيز در همين اظهار عشق است و بس:
درد عشق تو كمند لطف ماست××× زير هر يا ربّ تو لبيك ماست.
روى آوردن به قرآن و دعا زمينه‏ساز پرواز روح و فراخواندن خود به سوى خداست. بازسازى لذت اين لحظات و شيرينى اين ارتقا و احضار دوباره اين موقعيت در ذهن يا قلب با «ذكر رب» صورت مى‏گيرد.
«ذكرش، دوام اتصال حالت دعاست.» جان كلام آنكه «لقاء رب» را بايد با «ذكر كثير» جاودانه نمود و از اين طريق عزّت، رضايت و آرامش ابدى را دريافت.

پيامبر گرامى اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله در مسير حركت تكاملى خويش به مرحله‏اى رسيدند كه حقيقت قرآن را از مقام قدس ربوبى دريافت كردند و براى بشريت به ارمغان آوردند: «و به راستى تو قرآن را از جانب خداى‏حكيم‏وبسياردانادريافت‏كرده و فرا مى‏گيرى.»(نمل: 6)
قرآن، به تعبير پيشوايان معصوم عليهم‏السلام ، جلوه ذات اقدس الهى در كلام و گفتار است. امام على عليه‏السلام مى‏فرمايد: «پس خداوند پاك و منزّه در كتابش براى مردم متجلّى گشته است
بدون آنكه او را ببينند.»(1) امام صادق عليه‏السلام نيز مى‏فرمايد: «بى‏ترديد خداوند براى آفريده‏هايش در سخن خويش متجلّى گشته است، ليكن مردم نمى‏نگرند.»(2)
انسانِ خواستار كمال و سعادت بايد به اين ريسمان الهى چنگ زند تا مسير هدايت و رستگارى را در زندگى دنيوى و حيات جاويد به دست آورد. پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله از اينكه برخى مسلمانان على‏رغم پرتوافكنى قرآن، از ساحت وحى بهره نگرفته‏اند، اين‏گونه به درگاه ربوبى شكايت مى‏برد: «اى پروردگار من، به راستى اين قوم من، اين قرآن را مهجور قرار دادند.» (فرقان: 30)؛ از همين روست كه در بسيارى روايات چنين مى‏خوانيم: «قرآن را فقط كسى مى‏شناسد كه مورد خطاب قرآن قرار مى‏گيرد.»(3) پس حقيقت قرآن در افقى فراتر از دريافت عمومى مردم است و براى بهره‏گيرى از آن بايد با زبان آن آشنا بود تا بتوان مخاطب قرآن قرار گرفت. البته بايد توجه داشت كه قرآن مراحل و ابعاد فراوانى دارد و در هر مرحله با زبانى خاص با مخاطب خود سخن مى‏گويد و ارتباط برقرار مى‏نمايد.

قرآن كلام خداست و تلاوت آن سخن گفتن خدا با انسان است. در كلام الهى نيرويى نهفته است كه روان انسان را تسخير مى‏كند و او را در آسمان معرفت و معنويت به پرواز درمى‏آورد: «پس از قرآن هرچه ميسّر شود بخوانيد.» (مزمل: 20)؛ پيامبراكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏فرمايد: «هرگاه يكى از شما دوست داشته باشد كه پروردگار با او صحبت كند پس قرآن بخواند.»(4)
امام صادق عليه‏السلام در سخنى، قرآن را پيمان خداوند با بندگانش شمرده و وظيفه انسان‏ها را در برابر آن چنين بيان مى‏دارد: «قرآن پيمان خداوند با بندگانش است، پس شايسته است كه آدمى در عهد و پيمان خود بنگرد و هر روز پنجاه آيه از آن را بخواند.»(5)

در فرهنگ اسلامى به موازات سفارش به تلاوت، به تدبّر در قرآن نيز سفارش شده است: «پس آيا در قرآن تدبّر نمى‏كنند، مگر بر دل‏ها قفل زده شده است؟» (محمد: 24)
تدبّر در قرآن سرچشمه هدايت‏هاى بى‏شمارى است كه انسانِ طالب سعادت و بهروزى بدان دست مى‏يابد. شناسايى حق از باطل، پى بردن به حقانيّت نظام آفرينش و حقيقت جهان آخرت را مى‏توان از جمله ابعاد تدبّر در قرآن برشمرد.

پندآموزى همان راهنمايى درونى و قلبى قرآن است و از آن به «ذكر» ـ كه نام ديگر قرآن است ـ ياد مى‏شود.(6) بدين سبب در برخى از آيات پس از بيان لزوم تفكر در آيات الهى، مسئله تذكر و پندآموزى از قرآن مطرح شده است: «قرآن كتاب مباركى است كه آن را سوى تو فرو فرستاديم تا مردم در آيات آن تدبّر كنند و صاحبان خرد پند گيرند.» (ص: 29) پندآموزى از سرنوشت اقوام گذشته، در قرآن بسيار مورد تأكيد قرار گرفته است، به گونه‏اى كه رفتار و عملكرد افراد و جوامع آنان را بازگو كرده و سنّت‏هاى الهى را در مورد آنان بيان كرده است.(7)

بى‏ترديد جهت‏بخشى به زندگى فردى و اجتماعى انسان مهم‏ترين دستورالعمل قرآن است. امام على عليه‏السلام مى‏فرمايد: «قرآن كتاب فرمان‏دهنده و بازدارنده است، حدود و سنّت‏ها در آن ذكر شده و نمونه‏هاى اقوام گذشته در آن مثل زده شده است و قوانين دين از جانب خدا نيز بيان گشته است.»(8)
قرآن تجلّى ايمان دينى و ثمردهى آن را در گرو اجراى پيام‏هاى خداوند مى‏داند و عمل به آيات الهى و اجراى آن را مهم‏ترين هدف نزول وحى برشمرده است: «به راستى ما اين كتاب را به حق و شايستگى بر تو نازل كرديم كه طبق آنچه كه خدا به تو تعليم داده ميان مردم حكم كنى...» (نساء: 105)(9)

مهم‏ترين و برترين مرحله انس با قرآن، درك و دريافت حقيقت آن است. قرآن اين مرحله را از آنِ وارستگانى مى‏داند كه از هرگونه آلودگى فكرى و قلبى و عملى پيراسته شده‏اند؛ چرا كه جايگاه حقيقت قرآن بس رفيع است: «به راستى اين كتاب همان قرآن كريم و بزرگوارى است كه در نوشتارى دست نخورده و مكنون نهفته است و جز پاكان به آن دست نيابند و درك نكنند.» (واقعه: 77ـ79)

يكى از اصيل‏ترين و پايدارترين جلوه‏هاى ساحت وجود انسان نيايش و پرستش است. پرستش چشمه جوشانى است كه از جان انسان سرچشمه مى‏گيرد و بر همه شعبه‏ها و شاخه‏هاى وجود آدمى آب زندگانى نثار مى‏كند؛ آبى كه دل را به عشق و محبت، و عقل را به تفكر، و زبان را به ذكر و ستايش، و بدن را به تعظيم و كرنش، و انسان را با تمامى وجود به خاكسارى و سجده در پيشگاه معبود مى‏كشاند.
روح عبادت دعاست؛ دعا اعلام نياز و خاكسارى و انقياد در آستان معبود است. انسان با دعا و نيايش، خويشتن را در بستر عنايت الهى قرار مى‏دهد و از هدايت و رحمت و لطف او بهره مى‏گيرد. دعا و نيايش هديه‏اى آسمانى از مالك و صاحب اصلى به انسان است؛ هديه‏اى كه بندگان را توانايى مى‏دهد تا هر زمان و هر جا كه خواستند بى‏پرده و بى‏واسطه با پروردگارشان گفت‏وگو كنند. انسان در اين ارتباط مستقيم و بى‏پرده، درهاى رحمت الهى را بر خويش گشاده مى‏يابد و قرب حق را با تمام وجود احساس مى‏كند. خداوند به پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏فرمايد: «آن‏گاه كه بندگان من از تو جوياى من شوند، من نزديك هستم و چون صاحب دعا مرا بخواند دعاى او را اجابت مى‏كنم؛ پس آن‏ها نيز مرا اجابت كنند و به من ايمان آورند. باشد كه رشد يافته و به كمال هدايت رسند.» (بقره: 186)
امام زين‏العابدين عليه‏السلام خدا را بر نعمت دعا و نيايش چنين سپاس مى‏گويد: «سپاس مخصوص خدايى است كه هر موقع بخواهم او را براى حاجت خويش صدايش مى‏كنم و در نهان و پنهان هرگاه كه بخواهم با او بدون واسطه راز و نياز مى‏كنم، پس او حاجت مرا برآورده مى‏كند.»(10)
انسانِ بريده از نيايش و پرستش، ذرّه‏اى پرتاپ شده در جهان بى‏انتهاست كه خود را در اقيانوس بى‏كران آشفتگى‏ها و در محاصره موج‏هاى بنيان كن اندوه، اضطراب و نوميدى مى‏يابد و سرانجام با خوارى به دوزخ وارد مى‏شود: «پروردگارتان گويد: مرا بخوانيد اجابت مى‏كنم شما را، كسانى كه از پرستش و عبادت من سرباز مى‏زنند و تكبّر مى‏ورزند به خوارى به جهنم مى‏افتند.» (غافر: 60)

بهترين دعا، درخواستى است كه از عرفان خداوند سرچشمه مى‏گيرد؛ هنگامى كه انسان آفريننده نوازشگر و پر مهر خويش را به زيبايى بشناسد، آتش عشق او در دلش شعله‏ور مى‏گردد؛ آتشى كه او را به ساحت قدس ربوبى فرا مى‏خواند. اين عشق بر تمام اعضاى پيكر انسان تأثير گذاشته و آن‏ها را به حركت در مسير خشنودى محبوب وامى‏دارد و زبانش رابه ذكر و ستايش او مى‏گشايد. امام سجاد عليه‏السلام در اين‏باره چنين زمزمه مى‏كند: «اى معبود من! چه كسى است كه شيرينى محبت تو را چشيد؛ پس جاى تو ديگرى را قصد كرد؟ و چه كسى است كه به قرب و نزديكى تو بار يافت و انس گرفت و از تو رو برتافت؟»(11)
دعا و نيايش، ذكر و ستايش، عبادت و تسليم، و تعظيم و كرنش، تمرين عملى توحيد در بوستان وجود انسان است؛ مؤمن بايد همواره در مسير تعالى و شكوفايى ايمان خويش تلاش كند و توفيق در اين امر را مجدّانه از خداوند درخواست نمايد. امام سجاد عليه‏السلام از خداوند چنين مى‏خواهد: «پروردگارا! بر محمد و آل محمد درود فرست و ايمان مرا به كامل‏ترين درجه ايمان برسان و يقينم را در ارزشمندترين درجه يقين قرار ده.»(12)

كاربرد صحيح فكر و انديشه در قرآن و احاديث با عبرت گرفتن و بينش پيدا كردن ملازم گشته است و معمولاً عبرت و بصيرت در پرتو وقايع تاريخى و پديده‏هاى هستى حاصل مى‏شود. به عنوان نمونه، در آيه 176 سوره اعراف آمده است: «... داستان‏ها و حكايت‏ها را بازگو كن شايد كه انديشه كنند.» و يا در آيه 191 سوره آل عمران مى‏خوانيم: «آنان كه خدا را ايستاده و نشسته و به پهلو آرميده ياد مى‏كنند و در آفرينش آسمان‏ها و زمين مى‏انديشند...»؛ به همين دليل است كه سرتاسر قرآن آكنده از داستان‏هاى تاريخى و پديده‏هاى طبيعى و شگفت‏انگيز است تا فرد روى آوردنده به قرآن با خواندن و انديشيدن در آن‏ها درس و عبرت گرفته و صاحب بصيرت گردد.
حضرت على عليه‏السلام مى‏فرمايد: «شخص بينا تنها آن كسى است كه چون سخن قرآن را بشنود بينديشد، و چون نگاه كند بينش پيدا كند و از عبرت‏ها سود ببرد.»(13)
پس در مسير تفكر، پيمون راه فهم قرآن و روى‏آورى به آيات پربار آن و يا توجه به عبادت و دعا لازم و ضرورى است. و اين شايسته‏ترين و پرسودترين راهى است كه فكر و انديشه را ثمربخش مى‏سازد: «و ما به سوى تو "ذكر" ـ يعنى قرآن ـ را نازل كرديم تا براى مردم هر آنچه را به سويشان فرو فرستاده شده بيان كنى، شايد مردم بينديشند.» (نحل: 44) و يا در جاى ديگر مى‏فرمايد: «و اين مثال‏ها را براى مردم مى‏زنيم تا شايد انديشه كنند.» (حشر: 21)
با مرورى بر كاربرد واژه فكر در قرآن و احاديث، مى‏توان نتيجه گرفت كه گويى زمانى فكر به كار مى‏افتد و نام انديشه به خود مى‏گيرد كه فقط در جهت تأمّل آيات الهى باشد؛ زيرا اين واژه در قرآن تنها به صورت فعل ـ آن هم يك مرتبه در باب تفعيل و شانزده مرتبه در باب تفعّل ـ به كار رفته است كه در اغلب اين كاربردها ملازم با آيات الهى آمده است.(14) به عبارت ديگر، ركن اساسى فكر، فهم آيات الهى است و با تكيه به تفصيل آيات و تذكرات قرآنى و تبيين شرايع الهى ـ در هر بعد از آن ـ است كه معنا پيدا مى‏كند. سخن امام صادق عليه‏السلام در اينجا گره گشاست: «به راستى اين قرآن مشعل هدايت و چراغ روشنگر تاريكى‏هاست. باشد كه شخص تيزبين در آن دقت كند و چشم خويش را براى دريافت پرتوهاى نورانى آن بگشايد؛ زيرا تفكر مايه حيات قلب انسان روشندل است، همان‏گونه كه جوينده‏نوردرتاريكى‏هابه‏دنبال‏تابش‏نورحركت مى‏كند... .»(15)
متفكر واقعى از ديدگاه قرآن كسى است كه فكر را زبان فهم قرآن و دعا و عبادت خدا قرار دهد و چنين حالتى از تفكر است كه از عبادت ساليانه ارزشمندتر مى‏باشد. امام صادق عليه‏السلام در اين‏باره چنين مى‏فرمايد: «انديشه، آيينه كارهاى نيكو و كفاره گناهان و روشنايى دل‏ها و گشايش براى مردم و اصلاح آخرت و معاد و اطلاع بر سرانجام كار و موجب افزايش دانش است.»(16)
بنابراين، راه فكر آن‏گاه كه بتواند در تقويت ايمان دينى به كار گرفته شود و در برابر حقيقت خاضع گردد، مى‏تواند زبان فهم شايسته قرآن و دعا نيز باشد. زبان فكر، شك و ترديد را در سايه استدلال استوار مى‏زدايد و نقش بسزايى در پيشگيرى از آسيب ديدن ايمان آدمى، به ويژه در ارتباط با فهم قرآن و پيدا شدن حال دعا، ايفا مى‏كند.
اوج شكوفايى فكر: با توجه به كاركرد ويژه راه فكر از يك سو و با نظر به تمايل فطرى ذهن جست‏وجوگر انسان به بحث‏هاى عميق فكرى از سوى ديگر، دانشمندان مسلمان پژوهش‏هاى گسترده‏اى را در زمينه فهم و تفسير قرآن و شرح و توضيح ادعيه بااستفاده از استدلال‏هاى عقلى و فكرى به انجام رسانده‏اند كه منجر به پيدايش آثار متعدد و شهير شده است.
زبان فكر براى آن كس كه مشتاق فهم است و از شهود باطنى درپرتواستكمال‏روحى‏ومعنوى‏فاصله دارد، سودمند است:
چشم اگر دارى تو كورانه ميا ور ندارى چشم دست آور عصا
آن عصاى حزم استدلال را چون ندارى ديد، مى‏كن پيشوا.(17)
مسلما تلاش چنين انسان مشتاقى براى تصحيح و تكميل مستمر فهم قرآن و انگيزه عبادت و دعا صرفا به كوششى براى دست‏يابى به منظومه معرفتى متقن و سزاوار اعتنا خلاصه نمى‏شود، بلكه آثار عملى و محسوس و گاه سرنوشت‏سازى در حيات او خواهد داشت. و از همين‏روست كه در قرآن و احاديث و ادعيه توجه ويژه‏اى به تفكر شده و آموزه‏هاى بلندى در اوصاف متفكّران شايسته عرضه گشته است.(18)
اوج شكوفايى فكر و عقل آن است كه انسان بتواند با آن بى‏نهايت پيش رود و از قيد زمان و چارچوب ماده فراتر رود و قله‏هاى بلند عشق و ايمان را فتح كند. اين حالت زمانى است كه فطرت و عمل صالح همگام با عقل پيش رود. اين مسير هرچه درست‏تر انتخاب گردد، آگاهى‏هاى باطنى آدمى افزايش پيدا مى‏كند، منبع وحى را به شايستگى همراهى مى‏نمايد و ايمان به خدا و بندگى او را عالى‏ترين جلوه فهم و عقل مى‏يابد. امام حسين عليه‏السلام مى‏فرمايد: «خرد تنها با پيروى از حق است كه به كمال مى‏رسد.»(19) و مسلم است كه قرآن را مى‏توان از اين راه شايسته‏تر فهميد و بهتر با دعا مأنوس شد. اما چگونه و تا چه حد؟ اين موضوعى است كه در فهم قرآن از راه زبان قلب بايد روشن شود.

قلب، حالت استعداد درك و شهود حقايق متعالى جداى از تصورات ذهنى است. قلب كانون تلاقى نور عقل و نور وحى، جايگاه رشد فكر و تحول درونى و محيط كسب علم و توشه تقوا و خانه ايمان است. پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ، آن پيام‏گير كامل محتواى وحى، كسى است كه اين‏گونه قلبى دارد و در نتيجه، از آن حقايق لدنّى لبريز و سرشار مى‏شود. بنابراين، براى آن كس كه مى‏خواهد با قرآن مأنوس شود و حال دعا نيز پيدا كند زبان فكر و استدلال به تنهايى كافى نيست و زبان دل لازم‏تر است. خداوند به صراحت اعلام مى‏كند كه فهم قرآن به عنوان كتاب تذكر براى كسى است كه با زبان قلب به آن رو مى‏آورد: «به راستى در آن ـ يعنى قرآن ـ ذكر و يادآورى براى كسى است كه قلب دارد.» (ق: 37)
خدا، آن هستى مطلق، زبان دل را مى‏داند و با آن انسان را مخاطب قرار مى‏دهد و او را از اعماق هستى و با تمامى وجودش به حركت درمى‏آورد. در اين حالت تنها فكر و مغز انسانى تحت تأثير نيست، بلكه سراسر وجودش تحت تأثير قرار مى‏گيرد: «منحصرا مؤمنان فقط آن كسانى هستند كه چون خدا ياد شود، دل‏هايشان بترسد و چون آيه‏هاى آن را برايشان بخوانند ايمانشان را بيفزايد و به پروردگار خويش توكل كنند، آن‏ها كسانى هستند كه نماز به پا مى‏دارند و از آنچه روزى‏شان داده‏ايم انفاق كنند، آنان، هم آنان، مؤمنان واقعى هستند... .» (انفال: 2)
آرى، چنين قلبى خود را با آيات الهى صيقل مى‏دهد و به حالت خضوع و خشوع درمى‏آيد: «آيا وقت آن نرسيده است كه ايمان آورندگان دل‏هايشان براى ذكر خدا به خشوع درآيد؟» (حديد: 16)
با قرآن و ذكر الهى و دعاست كه فرد خود را مى‏شناسد و به وسعت و عمق پيچيدگى روح و قلب خويش واقف مى‏شود و به حساسيت و لطافت عظيم روح خود پى مى‏برد؛ و به ميزان سلامتى روح و قلب از حقايق قرآن و دعا برخوردار مى‏شود و به نور ايمان منوّر مى‏گردد.
با انس و مصاحبت با قرآن و دعاست كه زمينه وسوسه‏هاى شيطانى از بين مى‏رود و پاكى قلب ضمانت مى‏شود. رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏فرمايد: «به راستى اين دل‏ها همان‏گونه كه آهن زنگ مى‏زند، زنگار مى‏گيرد. و چون پرسيده شد: چه چيزى اين دل‏ها را صيقل مى‏دهد؟ در پاسخ فرمود: تلاوت قرآن!»(20)
تأكيد قرآن بر اين نوع از درك و فهم، با آن همه شدّت و حدّت (كه در حدود 132 بار فهم قلبى يا موانع فهم قلبى در قرآن آمده) از آن‏روست كه خداوند يك روح و معنويت عالى و بى‏نهايت براى انسان قايل است. و بر آدمى واجب است كه با پيروى كامل و صادقانه و عاشقانه از احكام الهى ـ مثلاً با انجام واجبات و مستحبات، دورى از محرمات و مكروهات، و مجاهدت با نفس ـ اين جو را پاك و سالم نگه دارد تا از قرآن بهره شايسته ببرد. به تعبير ديگر، دل آدمى به گونه‏اى ساخته شده است كه با نيكى‏ها پيوند دارد و قرآن كتابى است كه تمامى نيكى‏ها را بيان مى‏كند؛ و بهترين نيكى از آنِ كسى است كه با قرآن در نيت و فكر و در عمل، صادقانه و قلبا ارتباط برقرار ساخته باشد: «و ما از قرآن چيزى را فرو مى‏فرستيم كه شفا و ر حمتى براى ايمان‏آورندگان است و ستمگران را جز زيان نمى‏افزايد.» (اسراء: 82) و چه زيباست سخن امام صادق عليه‏السلام آنجا كه مى‏فرمايد: «كسى كه قرآن را تلاوت كند و در برابر خدا خضوع نكند و دلش نرم نشود و در اندرون خويش اندوه و ترسى نيافريند، مقام بزرگ خداوند را سبك شمرده و دچار زيانى آشكار شده است.»(21) اين كلام پاك امام صادق عليه‏السلام در روى آوردن به قرآن و عبادت و بندگى خدا با زبان قلب بسيار مفيد و راه‏گشاست.
آرى، سخن گفتن با خدا و فهم قرآن يك زمينه همدلى و همزبانى و همدردى را مى‏طلبد و اين زمينه در فضايى آكنده از محبت و صميميت وجود پيدا مى‏كند. و متعالى‏ترين جلوه‏هاى قلبى هر انسان در همين اظهار عشق است و بس. بنابراين، مى‏توان گفت: با توجه به فطرت خدايى انسان، سر و كار قرآن و دعا پيوسته با اين جلوه عشق الهى است؛ چرا كه انسان وقتى بتواند آنچه را كه به عشق و علاقه‏اش متعلق است براى خويشتن درست و روشن معنا كند، آن وقت است كه آن عشق و محبت سيرى متنوع و صعودى پيدا مى‏كند. اينجاست كه قرآن و دعاهاى اهل‏بيت عليهم‏السلام همچون زبور آل محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ـ صحيفه سجاديه ـ تازگى خود را هميشه حفظ مى‏كنند و هيچ‏وقت كهنه نمى‏شوند؛ زيرا وقتى قرآن و صحيفه سجاديه را باز مى‏كنيد و با توجه به قلب سليم، و درك شفا و نور و ايمان و به دور از هرگونه ظلم، به آن‏ها رو مى‏آوريد درمى‏يابيد كه زبان اين دو كتاب عبارت است از عشق و عشق و عشق؛ و چنان است كه گويى جز عاشق و معشوق در جهان هيچ چيز ديگرمعنايى‏ندارد و فقط‏عشق است كه‏به‏هستى‏معنا داده است.
محورهاى اساسى قرآن و صحيفه سجاديه در فراق و وصال، قرب و بُعد از معشوق، احتياج و فقر عاشق، استغنا و ناز و غمزه معشوق و نزاع با مدعيان دروغين عشق خلاصه مى‏شود و بس. قرآن و دعاهاى ائمه عليهم‏السلام پيام خداى معشوق و معبود براى انسان‏هاى عاشق است، بايد به آن دل داد؛ چرا كه پاك‏ترين حالت قلب همين عشق به خدا و دل دادن به اوست. كدامين عاشق است كه پيام معشوق را بشنود و به آن دل ندهد؟ اگر پيام خدا را مى‏شنويم و گوش نمى‏دهيم (تا چه رسد به دل دادن و از قلب مايه گذاشتن) پيداست كه از زبان قرآن، يعنى زبان عشق، محروم هستيم. و مسلّما پيام معشوق را نخواهيم شناخت و نخواهيم فهميد: «آن‏گاه كه قرآن خوانده مى‏شود پس خوب گوش دهيد (و به آن دل دهيد) و آرام باشيد، اميد است كه مورد رحمت واقع شويد.» (اعراف: 204) پيامبر اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نيز در اين‏باره چنين مى‏فرمايد: «به هوش باشيد هر كه شوق خدا را دارد و به او عشق مى‏ورزد پس بايد به سخن خدا خوب گوش دهد.»(22)
شنونده خوب براى كلام خدا بودن يعنى تسليم قلبى در اوج اختيار و در عين بيزارى از طاغوت همراه با شناخت خدا و عشق به او و فرمانبردارى از او.(23) چنين قلبى شايسته نور خداست و حق اوست كه از اين سفره الهى و تجلّى خداوندى به زيباترين وجه بهره ببرد و پيوسته با عنصر اعتماد(24) و عشق(25) و اميد(26) و با امنيت در بارگاه الهى زندگى كند.(27) در اين حالت فرد مؤمن چنان مجذوب سخن حق مى‏شود كه حالت خدايى پيدا مى‏كند. در حديث قدسى آمده است كه خداوند عزيز و بلندمرتبه فرمود: «نه زمين من گنجايش مرا دارد و نه آسمان من، ولى قلب بنده مؤمنم گنجايش مرا دارد.»(28)

خداوند، يكتا موجود شايسته پرستش و ستايش و عبوديت و بندگى است. «عبادت» رمز سعادت و بهترين روش براى كسب حيات طيبه است. راه بندگى در انجام همه اعمال ـ از جمله رو آورى به قرآن و دعا ـ با انگيزه خالص خدايى و كسب خشنودى و رضاى اوست.
آنچه كه قرآن در تعليماتش و دعا در زمزمه‏هايش مدّنظر دارد، پرورش انسان‏هايى است كه هم از سلاح علم بهره‏مندند و هم از دلى آكنده از ايمان به محبوب خويش، و اين دو را با بهترين شيوه و به عالى‏ترين وجه در راه خدا به كار مى‏گيرند؛ انسان‏هايى كه نمونه‏هاى بارز آن خود پيامبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و ائمّه عليهم‏السلام و ياران شايسته و راستين آن‏ها مى‏باشند؛ همان‏هايى كه اهداف قرآن و دعا را پيوسته در دل و قلب خويش به يقين باور داشته و در عمل با دريافت و پذيرش حقايق قرآنى هميشه قرين عبادتند و با دعا مأنوسند و عاشقانه در پى سپاسگزارى از خدايى كه شايسته عبادت است برمى‏آيند و هدف قرآن را برآورده مى‏سازند: «اى مردم، از جانب پروردگارتان سوى شما پندى رسيده با شفايى براى آن مرض‏هايى كه در سينه‏هاست؛ كتابى كه رحمت و هدايت براى مؤمنان است.» (يونس: 57)
اين عابدان پرهيزگار، همان كسانى هستند كه حضرت على عليه‏السلام در توصيفشان چنين مى‏فرمايد: «مؤمنان پرهيزگار همان كسانى هستند كه در شب همواره برپا ايستاده‏اند، قرآن را شمرده و با تدبّر تلاوت مى‏كنند، با آن جان خويش را محزون ساخته و داروى درد خود را از آن مى‏گيرند؛ هرگاه به آيه‏اى برسند كه در آن تشويق باشد با علاقه فراوان به آن روى مى‏آورند و جانشان با شوق بسيار درآن خيره مى‏شود و آن را همواره نصب‏العين خود قرار مى‏دهند. و هرگاه به آيه‏اى برخورد كنند كه در ترساندن و بيم باشد گوش‏هاى دل خويش را براى شنيدن آن باز مى‏كنند و صداى ناله و به هم خوردن زبانه‏هاى آتش با آن وضع مهيبش در درون گوششان طنين‏انداز است. آن‏ها در پيشگاه خدا به ركوع مى‏روند و پيشانى و دست و پاى خويش را بر خاك مى‏سايند و از خداوند آزادى خود را آتش جهنم درخواست مى‏كنند...»(29)